Nghi thuc cai nhau - FB Trần Yênly
Mình thuộc thế hệ Millennials, và cũng là một người lớn lên trong nhiều nền văn hóa khác nhau (23 năm đầu đời mình đã di chuyển giữa 6 quốc gia). Sự dịch chuyển này khiến mình từ rất sớm nhìn thấy những “lệch pha” trong giá trị, trong cách yêu, trong cách dạy con, và đặc biệt là trong cách giao tiếp giữa các thế hệ/nền văn hóa.
Millennials là một thế hệ rất đặc biệt khi nói đến tổn thương giữa các thế hệ. Đặc biệt ở chỗ: chúng mình vừa nhìn rõ những gì bố mẹ đã và chưa làm tốt, và vừa đang trả giá cho chính những hậu quả đó trong cách mình ứng xử & giao tiếp và dạy dỗ con cái.
Nhờ Internet, trị liệu (therapy), chữa lành đứa trẻ bên trong (inner-child work) và nguồn kiến thức tâm lý dễ tiếp cận, Millennials là thế hệ đầu tiên có ngôn ngữ để gọi tên những điều mà thế hệ trước không gọi được như là: bỏ rơi cảm xúc” (emotional neglect), “đứa trẻ bên trong” (inner child), “làm méo nhận thức” (gaslighting), hay “tổn thương truyền đời” (intergenerational trauma)
Nhiều nghiên cứu cho thấy phần lớn Millennials đang làm “tái nuôi dưỡng bản thân” (re-parenting) qua cách học lại cách tự an ủi, tự yêu thương, tự đặt ranh giới theo cách mình từng khao khát được nhận.
Khi còn trẻ, bản thân mình từng gắn nhãn những người đã làm mình tổn thương là “độc hại” (toxic) hay “ái kỷ” (narcissistic), đơn giản vì lúc đó mình không biết phải diễn giải nỗi đau của mình bằng thứ ngôn ngữ nào khác. Cảm xúc thì thật, nhưng vốn từ và nhận thức của mình lúc đó chưa đủ để hiểu sâu hơn
Cho đến khi mình bắt đầu giảng dạy về Nghi thức & Giao tiếp. Công việc này khiến mình nhìn giao tiếp không còn là “mẹo để nói hay hơn”, “cách mở đầu câu chuyện”, hay “bí quyết khen chê khéo”. Nghi thức & Giao tiếp thật sự là một kỹ năng phức hợp: IQ để hiểu vấn đề, EQ để nhận diện cảm xúc, SQ (social intelligence) để hiểu người đối diện, và CQ (cultural intelligence) để hiểu bối cảnh văn hóa mà người đối phương lớn lên.
Càng giảng dạy, mình càng nhận ra rằng giải quyết mâu thuẫn không bắt đầu từ một kỹ thuật, mà bắt đầu từ một tư duy. Tuy nhiên để xây dựng được tư duy này sẽ là cả một hành trình (và mình xin phép sẽ viết sâu hơn trong bài khác)
Nhưng để rút ngắn lại cho bài hôm nay, có một khái niệm mình muốn chia sẻ: accountability.
Accountability là khả năng dám soi vào phần/trách nhiệm của mình trong một sự việc. Không phải để tự trách hay đổ lỗi cho bản thân, mà để trả lời một câu hỏi quan trọng:
“Hành vi của mình ảnh hưởng đến người kia như thế nào, và mình có thể làm gì tốt hơn không?”
Trong giao tiếp với những người mà mình từng gắn nhãn “độc hại” (toxic), accountability giúp mình đặt ranh giới lành mạnh và bảo vệ bản thân và không cần thiết tấn công lại. Nhưng giá trị lớn nhất của accountability là giúp mình thoát khỏi vòng xoáy lặp đi lặp lại của sự kỳ vọng & thất vọng.
Khi mình hiểu rằng có những người làm mình tổn thương đơn giản vì họ không nhận thức được họ đang làm vậy, mình sẽ bớt mong chờ họ thay đổi thành một phiên bản mà chính họ chưa từng được học để trở thành.
Điều này đặc biệt đúng trong bối cảnh gia đình. Rất nhiều Millennials và Gen Z lớn lên cùng những bố mẹ “chưa trưởng thành về cảm xúc” (emotionally immature). Không phải vì họ xấu.
Mà vì chính họ/ bố mẹ chúng ta lớn lên trong một thời đại không có trị liệu, không có ngôn ngữ cảm xúc, không có những khái niệm như “ranh giới”, “lắng nghe chủ động” hay “công nhận cảm xúc” (validation). Họ lớn lên trong môi trường & văn hóa với giá trị chính là … sống sót quan trọng hơn cảm xúc, rằng “con nít biết gì”, và rằng im lặng là cách giữ cho gia đình “yên ổn”.
Trong podcast của Oprah, tiến sĩ Lindsay Gibson (tác giả Adult Children of Emotionally Immature Parents - Lớn lên cùng cha mẹ chưa trưởng thành về cảm xúc)) giải thích rằng nhiều bố mẹ không hề cố ý làm con tổn thương; họ đơn giản không có kỹ năng để kết nối, lắng nghe hoặc xử lý cảm xúc của chính họ.
Và vì không có kỹ năng đó nên họ vô tình làm tổn thương những người gần họ nhất.
Chúng ta có thể nhận diện sự “chưa trưởng thành cảm xúc” qua những dấu hiệu như:
– phản ứng phòng thủ khi bị góp ý
– xem nhẹ cảm xúc của con
– yêu cầu phục tùng tuyệt đối
– không biết xin lỗi
– né tránh đối thoại
– luôn xem nhu cầu của mình là quan trọng nhất
Chúng ta hiểu điều này không có nghĩa là tha thứ tất cả. Mình hiểu để mình giao tiếp rõ ràng hơn, giữ được ranh giới mà vẫn còn lòng trắc ẩn. Hiểu để bản thân không vô tình lặp lại với con mình những điều từng khiến mình tổn thương. Và hiểu để mình đủ tỉnh táo dừng lại đúng chỗ, phá vỡ vòng lặp tổn thương truyền đời mà cả thế hệ Millennials và Gen Z đang nỗ lực rất nhiều
Nhưng nếu nhìn xuyên suốt cả ba phần, mình nghĩ điều quan trọng nhất không nằm ở việc ai đúng ai sai, mà ở chỗ: estrangement (cắt đứt liên lạc) thường là câu chuyện của hai người cùng bị tổn thương, nhưng không biết giao tiếp với nhau khi vết thương đó bị chạm vào.
Series bài viết này bắt đầu chỉ từ một tập podcast của Oprah, nhưng lý do mình chọn ngồi lại, viết và chia sẻ với mọi người là vì mình tin: đây không chỉ là một “xu hướng phương Tây”. Đây là một dạng “khoảng cách thế hệ” (generation gap) rất thật, đang xảy ra ở khắp nơi trong đó có Việt Nam. Đến đoạn cuối Oprah có hỏi các chuyên gia rằng có thể làm gì để hạn chế những đổ vỡ này, mình xin tóm tắt ba góc nhìn sau:
NEDRA GOLDBERG – “HÃY DÙNG LỜI NÓI CỦA BẠN”
Muốn giữ kết nối, phải rời khỏi sự im lặng. Các thành viên gia đình phải học cách nói ra điều khó nói, bước vào những cuộc trò chuyện không thoải mái, và quan trọng nhất: soi lại chính mình để xem liệu có phải chính thái độ của mình đang khiến người khác không dám nói thật hay không
TIẾN SĨ LINDSAY GIBSON – TỪ “VAI TRÒ” SANG “MỐI QUAN HỆ”
Thời đại mà “vai trò cha mẹ” đòi hỏi sự tôn trọng tuyệt đối đã qua rồi. Người trẻ ngày nay chỉ giữ lại những mối quan hệ mang đến cảm giác an toàn và được thấu hiểu. Vì vậy, nếu bố mẹ muốn giữ con ở lại trong cuộc đời mình, họ phải đối xử với con như một “người bạn được trân trọng”, chứ không phải như một người “phải nghe lời mình”. Và để làm được điều đó, tự phản chiếu luôn là bước đầu tiên.
TIẾN SĨ JOSHUA COLEMAN – “BẢN KIỂM ĐIỂM CAN ĐẢM” (FEARLESS MORAL INVENTORY)
Với bố mẹ, ông nói rằng cần sự khiêm tốn thực sự để lắng nghe con, để nhìn vào phần trách nhiệm của mình trong những tổn thương của con.
Với người trẻ, ông nhắc rằng không nên kỳ vọng bố mẹ trở thành “phụ huynh tri kỷ hoàn hảo”. Nhiều bố mẹ yêu thương con rất nhiều, chỉ là họ không có ngôn ngữ cảm xúc để thể hiện điều đó.
Từ góc nhìn của mình là một người giảng dạy về giao tiếp, điều mình muốn nhắn lại sau khi nghe tập podcast này là: mâu thuẫn sẽ luôn xuất hiện, và thực ra nên xuất hiện trong mọi mối quan hệ. Nhưng cách chúng ta giao tiếp và phản ứng với mâu thuẫn mới là thứ quyết định một mối quan hệ sẽ gãy vỡ hay trưởng thành hơn
Để làm được điều đó là cả một hành trình dài, đòi hỏi:
– hiểu mình (nội tâm, cảm xúc, vết thương, kỳ vọng)
– hiểu người (tính cách, trải nghiệm, hệ giá trị)
– và hiểu bối cảnh (văn hóa, thế hệ, hoàn cảnh lớn lên)
Một phần của hành trình này là kỹ năng giao tiếp.
Một phần là khả năng đặt ranh giới.
Một phần là sự trưởng thành nội tâm.
Không phần nào có thể thay thế phần nào, nhưng khi kết hợp, chúng giúp chúng ta làm ít đi những điều có thể khiến người mình thương bị tổn thương.
Và quan trọng hơn đó là chúng ta hoàn toàn có thể học cách… cãi nhau đúng nghi thức.
Đúng nghi thức không phải là nói năng cho hoa mỹ.
Đúng nghi thức là đủ bình tĩnh để:
– lắng nghe trước khi phản ứng,
– đặt câu hỏi trước khi kết luận,
– và dừng lại trước khi nói ra điều khiến người kia tổn thương
Ngày mai (5/12), mình sẽ có một buổi workshop nhỏ: “Giao tiếp, Kỳ vọng & Ranh giới”. Mục đích rất đơn giản: cùng nhau nhìn lại hai điều đứng sau hầu hết hiểu lầm trong các mối quan hệ: kỳ vọng không được nói ra và ranh giới chưa được đặt đúng chỗ.
Workshop này mình mở để ủng hộ bà con miền Trung đang chịu ảnh hưởng bão lũ.
Phí tham dự, mọi người chuyển thẳng về Mặt trận Tổ quốc Việt Nam. Nếu bạn đang loay hoay giữa kỳ vọng và thất vọng, hoặc muốn xây lại cảm giác an toàn trong một mối quan hệ, bạn có thể tham gia. Link mình để ở bì.nh luậ.n nha
Ngoài ra, khóa học TGY2 “Làm chủ cảm xúc trong giao tiếp”mình không hứa giải quyết mọi mâu thuẫn, nhưng sẽ giúp bạn hiểu phong cách phản ứng của chính mình, lý do phía sau những phản xạ đó, và nền tảng của giao tiếp quyết đoán, cách nói điều khó nói với sự rõ ràng mà không gây tổn thương.
Mình cũng để l.ink podcast của Oprah và cả phần 1, phần 2 của series này trong bìn.h luậ.n.
Nếu bạn biết ai đang vướng mắc giao tiếp với gia đình hay người thân, hãy gửi họ series này. Một chia sẻ nhỏ có thể giúp ai đó bớt cảm giác cô đơn và học được “nghi thức cãi nhau” nha
---
Trong phần 1, mình đã tóm tắt những lý do mà các chuyên gia tâm lý đưa ra về việc vì sao ngày nay nhiều bạn trẻ “dám” rời xa bố mẹ. Và từ góc nhìn của một giảng viên giao tiếp, mình cũng chia sẻ rằng kỹ năng giải quyết mâu thuẫn là kỹ năng cốt lõi trong mọi mối quan hệ từ vợ chồng, bạn bè, bố mẹ và con cái, hay anh chị em..vv
Bất kể mối quan hệ nào cũng sẽ có và nên có những sự mâu thuẫn. Điều quan trọng không phải là “có cãi nhau hay không”, mà là mình cãi nhau theo cách nào: mình cãi để hiểu nhau hơn, hay mình cãi để tấn công và giành phần thắng?
Trong các chia sẻ của các bác sĩ tâm lý, mình ấn tượng nhất với câu chuyện của Dr. Joshua Coleman: tác gia của cuốn sách Rules of Estrangement, và là một nhà tâm lý học đã từng trải qua chính điều ông đang giúp các bậc cha mẹ vượt qua. Ông không chỉ nghiên cứu về sự xa cách giữa cha mẹ và con cái (estrangement), ông cũng đã từng là người trong cuộc
Khi còn trẻ, Coleman ly hôn và bước vào một cuộc hôn nhân mới. Con gái từ cuộc hôn nhân đầu tiên của ông đã chia sẻ rằng cô ý luôn mang cảm giác bị “bỏ rơi,” “không được yêu thương,” và rằng bố “không thật sự đứng về phía mình.” Ở tuổi đôi mươi, cô ta quyết định cắt đứt liên lạc với Coleman. Trong nhiều năm sau đó, cuộc sống của Coleman rơi vào những khủng hoảng.. ông kể rằng thời gian bị con “bỏ” như là một “địa ngục,” là những năm tháng dùi mình trong những cảm xúc như sự nhục nhã, xấu hổ và đau đớn, ông thực sự không hiểu chuyện gì đã xảy ra.
Giờ nhìn lại câu chuyện, ông đã nhận ra rằng phản ứng đầu tiên của ông khi nghe con gái mình “phàn nàn” hay đưa ra những lý do vì sao cô ý muốn cắt đứt mối quan hệ với ông …cũng là phản ứng rất phổ biến của nhiều bậc cha mẹ…. đó là sự phòng thủ.
Ông kể rằng ông đã phủ nhận, ông đã đổ lỗi cho hoàn cảnh và những người xung quanh, và Coleman đã cố chứng minh rằng mình “đã làm hết sức” với con. Nhưng ông nhận ra rằng ông càng cố chứng minh, người con gái càng muốn xa cách mình.
Bước ngoặt đến khi Coleman đặt cái tôi sang một bên và thử lắng nghe nỗi đau mà con gái đã mang theo suốt thời thơ ấu. Ông tìm kiếm “một phần sự thật” trong những lời trách móc ấy và chấp nhận rằng cảm xúc của con là thật mặc dù ngày xưa ông đã cố gắng đến mức nào. Từ lúc ông ngừng giải thích lý lẽ của ông và chuyển sang ghi nhận cảm xúc, góc nhìn, quan điểm & giá trị của con gái .. mối quan hệ của họ mới đầu được nối lại.
Trong giao tiếp “liên văn hóa”, mình vẫn luôn chia sẻ rằng mỗi người đều được nuôi lớn bởi một “nền văn hóa riêng”. Chúng ta có thể sống chung một mái nhà, nói cùng một ngôn ngữ, nhưng góc nhìn, trải nghiệm và cách hiểu thế giới của mỗi người lại rất khác nhau.
Điều bố mẹ thấy là “bình thường”, là “chuyện nhỏ”, chưa chắc con cái cảm nhận như vậy. Và ngược lại, điều chúng ta xem là “hiển nhiên”, chưa chắc bố mẹ đã từng coi là quan trọng hay đúng đắn.
Giao tiếp liên văn hóa: tức là giao tiếp với người khác thế hệ, khác trải nghiệm, khác hệ giá trị luôn bắt đầu từ việc hiểu bối cảnh và câu chuyện hình thành nên họ.
Tại sao bố mẹ nghĩ việc la mắng con cái là điều “dĩ nhiên”, là “thương cho roi cho vọt, ghét cho ngọt cho bùi”?
Tại sao các bạn trẻ lại nghĩ yêu thương phải là “ngọt và bùi”, còn roi vọt là “toxic”?
Điều họ tin là “đúng” trong thế giới của họ chưa chắc đã mang cùng ý nghĩa trong thế giới của chúng ta. Không hẳn có người đúng hay sai, chỉ là chúng ta đang dùng hai ngôn ngữ khác nhau để diễn tả yêu thương, kỳ vọng và tổn thương.
Một câu chuyện khác khiến mình suy nghĩ rất nhiều là câu chuyện của Aaron, một người bố của bốn đứa con. Trong nhiều năm, ông luôn tin rằng mình là một người cha tốt, người bảo vệ con bằng mọi cách. Nhưng con gái lớn của ông lại có trải nghiệm hoàn toàn khác. Cô đã cắt đứt liên lạc với ông suốt ba năm, vì cảm thấy bố đang kiểm soát quá mức và không tôn trọng ranh giới của mình.
Khi hai bố con cuối cùng nói chuyện trở lại, con gái nói thẳng:
“Bố là một helicopter parent.” (Phụ huynh trực thăng được định nghĩa là phong cách dạy dỗ mà luôn bao quanh con, can thiệp quá mức, làm thay quá nhiều và cố kiểm soát mọi quyết định của con)
Cô giải thích rằng Aaron luôn cố sửa mọi thứ, làm quá nhiều và đặc biệt là… không chịu lắng nghe. Aaron thừa nhận mình “cứng đầu,” và trước đó chưa từng nghĩ rằng điều ông cho là quan tâm lại khiến con cảm thấy nghẹt thở.
Ba năm im lặng khiến Aaron “đau đớn” và “ám ảnh.” Đến khi con gái chủ động liên lạc nhờ giúp việc đăng ký đại học, ông lập tức đồng ý chỉ vì được nghe lại giọng con đã là điều ông khao khát nhất. Tuy nhiên con gái Aaron cũng nói rõ rằng chúng ta cần đi trị liệu gia đình nếu bố muốn thực sự tiếp tục mối quan hệ với con.
Dù không thoải mái nhưng Aaron vẫn đồng ý. Tại đây, chuyên gia chỉ ra rằng ông vẫn đang cư xử với con như một đứa trẻ, thay vì nhìn nhận con là một người trưởng thành với suy nghĩ và cuộc sống riêng. Aaron phải học cách lùi lại, tôn trọng ranh giới và giao tiếp với con như một người lớn với người lớn. Aaron giờ đã hiểu rằng yêu thương không phải là làm thay và làm hết cho con, mà yêu thương là tôn trọng sự trưởng thành của con.
Câu chuyện cuối cùng là về Kendall, một người mẹ mà đã quyết đinh “từ bỏ” con mình. Đây không phải là quyết định bộc phát của Kendall mà là kết quả của hơn 15 năm bà phải chịu đựng bạo lực tinh thần, lời nói, hành vi đe dọa và cả tổn thương tài chính từ con trai.
Bà chia sẻ hiện con trai bà vẫn thường xuyên đe dọa bà và chồng chỉ vì “không được chiều theo ý mình.” Kendall nói rất rõ rằng: bà lựa chọn rời khỏi mối quan hệ này là để bảo vệ sự an toàn và sức khỏe tinh thần của chính mình. Tuy vậy, ngay cả khi đã yêu cầu “no contact,” con trai bà vẫn liên tục nhắn tin, gửi lời đe dọa rằng nếu bà không trả lời, anh ta sẽ gây hại.
Sau khi chia sẻ, Kendall đặt một câu hỏi mà mình rất tâm đắc đó là: tại sao trong xã hội: khi con cái rời bỏ bố mẹ, mọi người thường thông cảm, cổ vũ rằng các bạn thật dũng cảm, nhưng khi phụ huynh quyết định “từ” con thì họ bị xem là nhẫn tâm và độc ác ??!
Mình sẽ nói kỹ hơn về chủ đề này trong phần tiếp theo. Nhưng qua ba câu chuyện ở bài viết này (và cả những bình luận từ phần 1 đang cho rằng góc nhìn đó quá một chiều), mình mong mọi người thấy rằng: để giao tiếp hiệu quả, để giải quyết mâu thuẫn lành mạnh, luôn cần nỗ lực từ cả hai phía vì không ai có thể giữ một mối quan hệ khi chỉ có một người cố gắng.
Nếu bạn muốn tự kiểm tra xem mình đang giao tiếp theo hướng hiểu nhau hay “thắng/ thua” khi có mâu thuẫn, bạn có thể thử trả lời 10 câu hỏi dưới đây (yes/no) hoặc gửi cho người mà bạn hay tranh cãi để cùng đối chiếu
Hoặc bạn cũng có thể tìm hiểu thêm thông tin về khóa học “Làm chủ cảm xúc trong giao tiếp” ở phần c.o.m.m.e.n.t nhé.
#1. Khi cãi nhau, mình có thường nói lớn tiếng hơn để “ăn thua” không?
#2. Mình có hay chen ngang khi người kia còn chưa nói hết câu không?
#3. Khi nghe góp ý, mình có lập tức tự ái hoặc phòng thủ không?
#4. Mình có hay nói những câu như “Bạn làm quá rồi”, “Có gì đâu mà buồn” không?
#5. Khi người khác khó chịu, mình có giải thích ngay để bảo vệ mình không?
#6. Mình có từng hỏi: “Giờ bạn muốn mình nghe hay muốn mình giải thích?” không?
#7. Khi giận, mình có lôi chuyện cũ ra nói lại không?
#8. Mình có từng nói: “Xin lỗi, đoạn này mình làm chưa hay” trong lúc tranh cãi không?
#9. Khi có hiểu lầm, mình có bao giờ hỏi lại: “Ý bạn là… đúng không?” trước khi phản ứng không?
#10. Sau một cuộc tranh cãi, mình có nghĩ cách để lần sau nói chuyện dễ thở hơn không?
Nhận xét
Đăng nhận xét